Υπάρχουν χώρες που έχουν αναπτύξει μοναδικές κουλτούρες καφέ που έχουν επηρεάσει τη διεθνή πραγματικότητα του καφέ, όπως η Ιταλία. Αν και η Ελλάδα δεν διεκδικεί τέτοιες αξιώσεις, έχει αναπτύξει με τα χρόνια τη δική της ξεχωριστή κουλτούρα καφέ!
Όλοι γνωρίζουμε ότι ο καφές ήταν ανέκαθεν πολύ δημοφιλής στην Ελλάδα – η χώρα μας βρίσκεται ανάμεσα στις δεκαπέντε πρώτες χώρες με την υψηλότερη κατά κεφαλήν κατανάλωση καφέ σε όλο τον κόσμο, καθώς η κατανάλωση καφέ στη χώρα μας φτάνει τα 5,5 κιλά ανά άτομο ετησίως.
Οι ρίζες του καφέ στην Ελλάδα φτάνουν πολύ βαθιά, πίσω στο χρόνο, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι μορφές που πήρε το αγαπημένο μας ρόφημα στην Ελλάδα, καθώς και οι ιδιαίτερες συνήθειες που έχουμε αναπτύξει γύρω από αυτό.
-Από τον “τούρκικο” στον ελληνικό καφέ
Η πρώτη επαφή των Ελλήνων με τον καφέ χρονολογείται στα χρόνια που η Ελλάδα ήταν μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Όπως και στην υπόλοιπη Οθωμανική Αυτοκρατορία, έτσι και στην Ελλάδα, η παραδοσιακή παρασκευή καφέ σε μπρίκι (αυτό που σήμερα γνωρίζουμε ως “ελληνικό καφέ”) διαδόθηκε από τον 19ο αιώνα, ίσως και νωρίτερα. Στην Ελλάδα, όπως και στις υπόλοιπες βαλκανικές χώρες, ο καφές αυτός παρέμεινε πρωταγωνιστής για δεκαετίες, σχεδόν μέχρι το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αν και ήδη παραγγέλνονταν όλο και συχνότερα ως “ελληνικός” και όχι ως “τουρκικός”, η εισβολή στην Κύπρο και οι τεταμένες, εχθρικές σχέσεις με τους γείτονες της Ελλάδας επέδρασσαν καταλυτικά στην υιοθέτηση της ονομασίας “ελληνικός καφές”, η οποία επιτεύχθηκε μέσω στοχευμένων διαφημιστικών εκστρατειών.
Ο ελληνικός καφές, με τις 48 (!) διαφορετικές παρασκευές του, το μοναδικό του άρωμα και τις… ιδιαίτερες μαντικές του ιδιότητες, ήταν το πιο δημοφιλές ρόφημα από τη δημιουργία του ελληνικού κράτους μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου τότε άρχισε να «χάνει» σταδιακά την δημοτικότητά του. Αλλά δεν έχουν τεθεί ακόμη οι βάσεις για την ανάπτυξη του πρώτου πυλώνα της ελληνικής κουλτούρας του καφέ: του καφενείου.
Καφενείο, Ζαχαροπλαστείο και Καφετέρια : Οι ναοί της ελληνικής κουλτούρας του καφέ
Η πρώτη μορφή καταστήματος σερβιρίσματος καφέ στην Ελλάδα ήταν αναμφίβολα το καφενείο. Τα πρώτα καφενεία βρίσκονταν στην Ελλάδα από τα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας και σέρβιραν ελληνικό καφέ, ποτά και κάποια γλυκά. Παρά τα χρόνια που πέρασαν, τα καφενεία δεν αναπτύχθηκαν ιδιαίτερα, καθώς παρέμειναν λιτά και απλά, τα οποία ασχολούνταν σχεδόν αποκλειστικά με το ανδρικό κοινό και παρέμειναν πιστά στις αρχικές απαιτήσεις του καφέ, χωρίς καμία καινοτομία – δηλαδή, λίγο πολύ, τα παραδοσιακά καφενεία που επιβιώνουν μέχρι σήμερα.
Καθώς τα παραδοσιακά καφενεία δεν προσέλκυαν τις γυναίκες, αλλά ούτε καν τους Έλληνες των ανώτερων οικονομικών τάξεων, από τα τέλη του 19ου αιώνα και μετά άρχισαν να εμφανίζονται πιο πολυτελή καφενεία, με πιο ευρωπαϊκό προσανατολισμό και περισσότερη όρεξη για καινοτομία. Αυτά τα αστικά καφενεία, στα οποίες συχνάζουν και γυναίκες, έβαλαν ουσιαστικά τον σπόρο για την περαιτέρω ανάπτυξη του καφέ στην Ελλάδα και τη δεκαετία του 1960 θα εξελιχθούν σε καφετέριες: τα σύγχρονα «καφενεία» που απευθύνονται σε όλους και σερβίρουν όλων των ειδών τα ροφήματα.
Τα παραδοσιακά καφενεία εξακολουθούν να επιβιώνουν παράλληλα με τις καφετέριες, ενώ τα τελευταία χρόνια έχουν ενισχυθεί οι αλυσίδες καφέ που ανοίγουν καταστήματα παντού, καθιστώντας την εύκολη επιλογή για έναν γρήγορο καφέ.
Τα ελληνικά καφενεία είναι ενδεικτικά της θέσης που κατέχει ο καφές στην καθημερινότητα των Ελλήνων. Για τους περισσότερους από εμάς, ο καφές δεν είναι απλά ένα ρόφημα, αλλά ένας λόγος για να βγούμε έξω με φίλους. Είναι χαρακτηριστικό ότι, σε αντίθεση με τα μπαρ των ιταλικών εσπρέσο, τα ελληνικά καφέ και καφενεία έχουν πάντα τραπέζια, καθώς ένα φλιτζάνι καφέ με φίλους διαρκεί στην Ελλάδα κατά μέσο όρο μιάμιση με δύο ώρες – μερικές φορές και περισσότερο.
Δεν είναι τυχαίο ότι η πιο συνηθισμένη πρόταση για ραντεβού, που σηματοδοτεί την έναρξη μιας νέας σχέσης, μιας νέας φιλίας ή απλώς μιας νέας κοινωνικής επαφής, είναι η ερώτηση “πάμε για έναν καφέ;”. Γι’ αυτόν τον λόγο, ο καφές μπορεί να ήταν τόσο βαθιά ριζωμένος στην καθημερινότητα των Ελλήνων, πέρα από τη γεύση του και τις άλλες ιδιότητές του: είναι ένα συνεκτικό στοιχείο για τη δημιουργία μιας παρέας, μια ευκαιρία για κοινωνικοποίηση και την πιο φθηνή, πιο εύκολη διασκέδαση.
Από τον ελληνικό καφέ στο φραπέ
Στα τέλη της δεκαετίας του 1950, ένας εύκολος, στιγμιαίος καφές ήρθε να ανταγωνιστεί τον ελληνικό καφέ. Ο Δημήτρης Βακόνδιος στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης το 1957 αναμειγνύει στιγμιαίο καφέ με κρύο νερό, παγάκια, ζάχαρη και γάλα και δημιουργεί τον φραπέ που θα μονοπωλήσει τις προτιμήσεις του ανδρικού κοινού και γενικότερα των νέων μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’80.
Θεωρείται δε τυπικό ελληνικό έδεσμα, ενδεικτικό της ελληνικής κουλτούρας του καφέ (την οποία και επηρέασε, καθώς καταναλώνεται πολύ αργά κι αυτό άρεσε στους Έλληνες που περνούσαν περισσότερες ώρες στις καφετέριες με τους φίλους τους). Πλέον έχει χάσει την δημοφιλία του ως ρόφημα και δεν φαίνεται να ανακτά εύκολα τις παλιές του δόξες.
Εspresso & Cappuccino : Από τα ιταλικά Espresso Bars στις ελληνικές καφετέριες
Αν και η εισαγωγή του εσπρέσο στην Ελλάδα ήταν αρκετά πρώιμη, αφού ήδη από τη δεκαετία του 1950 υπήρχαν στέκια καλλιτεχνών, κοσμικών και διανοουμένων που σέρβιραν εσπρέσο, αυτό που καθυστέρησε αρκετά στην Ελλάδα ήταν η ευρεία διάδοσή του. Μέχρι τη δεκαετία του 1990, ο εσπρέσο και ο καπουτσίνο στην Ελλάδα καθιστούσαν αγαπημένη επιλογή μιας περιορισμένης ομάδας ανθρώπων, αλλά το τοπίο άλλαξε απότομα και γρήγορα ο εσπρέσο και ο καπουτσίνο έγιναν δημοφιλείς στο ευρύ κοινό.
Δύο ελληνικές παραλλαγές, ο Freddo Espresso και ο Freddo Cappuccino, που συνδύαζαν την πλούσια γεύση του espresso με την ελληνική ανάγκη για παγωμένα, δροσιστικά ροφήματα, συνέβαλαν καταλυτικά στην αποδημοτικοποίηση του φραπέ και στη σχεδόν καθολική υιοθέτηση του espresso καθώς και όλων των ροφημάτων που στηρίζονται σε αυτόν. Ο εσπρέσο έγινε η νέα αγαπημένη συνήθεια των Ελλήνων, είτε μιλάμε για εσπρέσο, είτε για καπουτσίνο, είτε ακόμα και για τις παγωμένες εκδοχές τους.
Στο σήμερα
Στα πρώτα χρόνια του 21ου αιώνα, η ελληνική γκάμα του καφέ είναι πιο πλουραλιστική από ποτέ. Είναι γεγονός ότι στη χώρα μας έχει αναπτυχθεί ένα ιδιαίτερα ενημερωμένο και απαιτητικό κοινό, το οποίο πάντα ψάχνει, διαβάζει, δοκιμάζει και έχει άποψη για τον καφέ που πίνει. Οι καινοτομίες και οι συνήθειες του “τρίτου κύματος” του καφέ έχουν βρει καλό έδαφος στην Ελλάδα και η όλη συζήτηση που έχει αναπτυχθεί γύρω από τον καφέ οδηγεί πάντα σε περισσότερες επιλογές για τον καταναλωτή, αλλά και στη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών.
Το μόνο που δεν έχει αλλάξει είναι ο πυρήνας της ελληνικής κουλτούρας του καφέ: ο καφές είναι χρονοβόρος, είναι μια απλή και καθημερινή διασκέδαση και απολαμβάνεται πάντα με φίλους, είτε πρόκειται για έναν παλιομοδίτικο φραπέ είτε για έναν ποιοτικό ιταλικό εσπρέσο. Το μόνο σίγουρο, με όσες αλλαγές κι αν έρθουν, είναι ότι πάντα θα συνεχίσουμε να απολαμβάνουμε τον καφέ μας!
